Specjalistyczne Przedszkole Terapeutyczne dla dzieci z autyzmem czy Przedszkole Integracyjne? Poradnik dla dociekliwego rodzica
.
Specjalistyczne Przedszkole Terapeutyczne dla dzieci z autyzmem czy Przedszkole Integracyjne?
Artykuł ten napisaliśmy z myślą o rodzicach dzieci będących aktualnie pod opieką przedszkoli terapeutycznych dla dzieci z autyzmem. Opisujemy w nim zarówno oparte na badaniach naukowych kryteria, jak również nasze obserwacje, oparte na najdłuższym wśród placówek prywatnych w Polsce doświadczeniu w prowadzeniu specjalistycznych Terapeutycznych Punktów Przedszkolnych dla dzieci z autyzmem. Szczególną wagę przykładamy do tego, aby odpowiedzieć na pytanie, które często słyszymy od rodziców: „kiedy moje dziecko będzie gotowe do przedszkola integracyjnego?“.
Dzielimy się również naszą definicją „gotowości do przedszkola integracyjnego“ oraz podpowiadamy, jak mądrze (w dobrym momencie i w odpowiedni sposób) przeprowadzić dziecko do nowego środowiska, kiedy już będzie na to gotowe.
Zespół Centrum Terapii Autyzmu SOTIS
Rosnąca wrażliwość społeczna, świadomość rodziców i wiedza lekarzy sprawia, że coraz większa liczba dzieci jest kierowana na obserwację pod kątem zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD). Skutkuje to coraz wcześniejszą diagnozą (najczęściej przed 3 rokiem życia). To z kolei oznacza, że więcej dzieci ma szansę wcześnie otrzymać wsparcie w specjalistycznym przedszkolu terapeutycznym w wymiarze, który dla większości z nich wydaje się optymalny (25-30h/tydzień; w tym artykule nie omawiamy sytuacji tych dzieci z autyzmem, których trudności są na tyle małe, że nie potrzebują intensywnej terapii w takim wymiarze).
U dzieci, u których jest prowadzona tak intensywna terapia, najczęściej około 5-6 roku życia przychodzi czas na decyzje związane z dalszą terapią i edukacją.
Rodzice wspierani przez specjalistów poszukują odpowiedzi na pytanie:
Czy moje dziecko powinno uczęszczać dalej do przedszkola terapeutycznego czy może lepsze będzie dla niego przedszkole integracyjne?
Zatem, jaka forma oddziaływań terapeutycznych i edukacyjnych jest najbardziej korzystna dla dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu po ok. 2-3 latach intensywnej wczesnej interwencji? I co to właściwie znaczy „najbardziej korzystna“ oraz kto i w jaki sposób powinien to ocenić?
1. Definicja integracji
Integrację można zdefiniować jako proces identyfikacji, zrozumienia i przełamywania barier. To pojęcie wykracza poza edukację i dotyczy wszystkich doświadczeń dziecka z autyzmem (Guldberg, 2010; Jones, English, Guldberg, Jordan, Richardson & Waltz, 2008). Tak szerokie rozumienie integracji, oznacza, że dziecko z ASD nie powinno być jedyną osobą przystosowującą się do środowiska, a nauczyciele powinni dopasować swój styl komunikowania się i otoczenie do specyficznych potrzeb dziecka. Wymaga to zrozumienia, że autyzm jest, m.in. zaburzeniem rozwoju społecznego i komunikacji, a uczenie się nowych umiejętności wymaga komunikacji i interakcji z innymi ludźmi (Jordan, 2005; Guldberg, 2010; Jordan & Powell, 1995; Prizant & Rubin, 1999). Przy takim podejściu, edukacja w integracji ma szansę stać się procesem, w którym potrzeby dziecka z ASD są właściwie rozpoznawane i oceniane. Od nauczycieli wymaga to elastyczności w zakresie sposobu nauczania, realizowanego materiału, dopasowania aktywności i dostosowania środowiska fizycznego do potrzeb i możliwości dziecka z autyzmem. Wymaga to od nich również specjalistycznej wiedzy merytorycznej i znajomości metod terapeutycznych o udowodnionej naukowo skuteczności.
Jak Państwo wiecie, autyzm jest złożonym i zróżnicowanym zaburzeniem, o szerokim spektrum natężenia objawów, z różnorodnymi zaburzeniami towarzyszącymi (Jordan i Jones, 1999). Dzieci z autyzmem charakteryzują się podobnymi zaburzeniami w trzech obszarach: rozwoju społeczno-emocjonalnego, rozwoju komunikacji, a także w zakresie sztywnych zainteresowań i zachowania (Wing 1996). Należy jednak pamiętać, że autyzm dotyka dzieci na różnym poziomie rozwoju poznawczego, z różnymi trudnościami, mocnymi stronami, a także o różnych osobowościach. Oznacza to, że środowisko edukacyjne i nauczyciele muszą zaspokoić bardzo zróżnicowane potrzeby, wynikające z różnorodności w populacji dzieci z autyzmem (Guldberg, 2010; Howlin & Moore, 1997, Jordan & Powell, 1995). Interwencja i edukacja dziecka z autyzmem powinna być „skrojona na miarę”, oparta na obserwacji i ocenie rozwoju danego dziecka. Powinna również wspierać motywację dziecka do przezwyciężenia trudności wynikających z zaburzeń osiowych autyzmu i pomagać dziecku w rozwijaniu jego mocnych stron i zainteresowań Guldberg, 2010; Jones, 2008; Jordan, 1999).
Rogers i Vismara (2008) opisują zbiór wskazówek dla rodziców i specjalistów, którymi można kierować się przy wyborze placówki dla dziecka z ASD. Autorki podkreślają, że należy zwrócić uwagę na trzy aspekty:
- czy placówka pracuje według programów terapeutycznych zakładających pracę nad funkcjonalnymi umiejętnościami, dopasowanych do poziomu rozwoju dziecka, a także czy nauczanie jest intensywne i ma na celu generalizację umiejętności?
- czy postępy dziecka podlegają stałej obserwacji, a program, zarówno pod względem zawartości, jak technik nauczania, jest modyfikowany tak, aby dziecko mogło robić jak najlepsze postępy, w możliwie krótkim czasie?
- czy umiejętności nabywane przez dziecko są utrwalane i generalizowane za pomocą funkcjonalnych aktywności w jego środowisku naturalnym, a także przy udziale różnych osób? (NRC, 2001)
Bardzo istotną rolę odgrywa doświadczenie zespołu Terapeutycznego w terapiach opartych na dowodach naukowych.
W Polsce, oddziały integracyjne przeznaczone są dla dzieci o różnych potrzebach edukacyjnych. W grupie najczęściej jest 15-20 dzieci, z czego ok. 5 ma orzeczenia do kształcenia specjalnego. Zajęcia prowadzone są przez dwóch pedagogów: przedszkolnego i specjalnego. Dzieci w grupie integracyjnej mają sobie pomagać, służyć wzajemnym wsparciem, a także dostarczać wzorców postaw i zachowań. Bardzo ważne jest, aby dziecko w grupie integracyjnej miało wystarczające kompetencje społeczne i językowe, które pozwolą mu odnaleźć się w codziennych interakcjach z rówieśnikami i nauczycielami.
2. Włączanie dziecka do integracji – kryteria gotowości i sposoby włączania
Specjaliści są zgodni, że, w przypadku dzieci z autyzmem, integracja odgrywa ogromną rolę (np. McGee et al., 1994; Schwartz et al., 2004), ale przypominają również, że żadne inne zaburzenie rozwoju nie wymaga tak zaawansowanej i kompleksowej interwencji, oddziałującej na wszystkie sfery rozwoju i aspekty życia dziecka, jak zaburzenia ze spektrum autyzmu (Rogers i Vismara, 2008). Podkreślają również, że nauczyciele pracujący z dzieckiem z autyzmem powinni być przeszkoleni w zakresie osiowych objawów autyzmu i ich wpływu na edukację dziecka, a także powinni mieć solidne podstawy teoretyczne dotyczące trudności, związanych z autyzmem, rozwoju psychomotorycznego i problemów z integracją sensoryczną u dzieci z ASD (English & Essex, 2001; DfES, 2002; NIASA, 2003). Innymi słowy, nauczyciele i terapeuci powinni znać się na rozwoju dziecka z autyzmem i potrafić zastosować tę wiedzę w indywidualnej i grupowej pracy z konkretnym dzieckiem z ASD.
Wyżej wymienione źródła podają również, że ze względu na wspomniane wymogi dotyczące umiejętności dziecka z autyzmem, integracja jest właściwa dla starszych i wyżej funkcjonujących dzieci. Z naszych doświadczeń wynika, że wiele dzieci jest gotowych do integracji po ok. dwóch-trzech latach intensywnej, specjalistcznej terapii i edukacji przedszkolnej w wymiarze pk 25h/tydz – w praktyce jest to po prostu bardzo intensywna wczesna interwencja.
Małym dzieciom należy początkowo zapewnić odpowiednią intensywną terapię, ponieważ mogą nie mieć jeszcze odpowiedniej dojrzałości i gotowości do pełnego skorzystania z integracji (Strain, McGee, & Kohler, 2001). W tym podejściu (zgodnym z myśleniem o terapii dzieci z autyzmem w Centrum Terapii Autyzmu SOTIS) zakłada się, poprzedzający przejście dziecka do integracji, okres terapii indywidualnej, a także oddziaływań terapeutycznych w małych, wyspecjalizowanych grupach (Strain, McGee, & Kohler, 2001). Badania wskazują, że początkowe intensywne oddziaływania, a także specjalistyczne podejście, przeznaczone specjalnie dla dzieci z autyzmem, mają wyższą skuteczność niż oddziaływania mniej intensywne, a także niż ogólna edukacja specjalna lub integracyjna (NRC, 2001, Reed, Osborne i Corness, 2007; Panerai i in. 2009). Częstym błędem w Polsce jest posyłanie do placówek integracyjnych nie gotowych do niej dzieci – zaprzepaszczając tym samym szanse na intensywny czas oddziaływań o wyższej skuteczności.
W ramach intensywnych, „skrojonych na miarę” oddziaływań potrzebne jest bezpośrednie uczenie dziecka komunikacji, mowy, umiejętności społecznych – nie można zakładać tylko uczenia się przez dziecko od rówieśników/grupy (Guldberg, 2010). Pamiętajmy, że dzieci z autyzmem lepiej inicjują kontakt w dwójkach i małych grupach (Boyd i in., 2008). Jest to zgodne z naszym podejściem i formułą tzw. „Małej grupy“ – gdzie dzieci w grupie 2-3 osobowej uczą się przede wszystkim nawiązywania i utrzymywania wzajemnych kontaktów. W mniejszej grupie terapeuci mają możliwość wspierania i wzmacniania wzajemnych relacji dzieci (Kishida i Kemp, 2009).
Przejście dziecka do edukacji integracyjnej powinno być starannie zaplanowane, ponieważ błędy w tym procesie mogą znacznie zaburzyć funkcjonowanie dziecka (Forest i in., 2004, Stahmer i Ingersoll, 2004). Doświadczenia kliniczne pokazują, że przygotowanie do przejścia do integracji powinno trwać ok. 6 miesięcy (Denkyirah i Agbeke, 2010), a dziecko powinno mieć następujące umiejętności, które pozwolą mu odnaleźć się w nowej sytuacji:
- umiejętność współpracy z innymi oraz regulacji emocji (Yianni-Coudurier, 2008)
Umiejętność współpracy to, między innymi, samodzielne i często spontaniczne inicjowanie kontaktów z rówieśnikami, nawiązywanie kontaktu wzrokowego z dziećmi i osobami dorosłymi, dzielenie się zabawkami i materiałami podczas zabaw i nauki, słuchanie i wykonywanie poleceń nauczycieli – wydanych do grupy, a także indywidualnie. Dziecko reguluje emocje, jeżeli nie występują u niego zachowania trudne (o których więcej poniżej), a także, gdy potrafi zachować spokój w sytuacjach, które mogą je zdenerwować (np. podczas zamieszania, w chwili hałasu, gdy dzieje się coś niezaplanowanego i nieprzewidywalnego, a także w razie konfliktu z innym dzieckiem). O tym, że dziecko reguluje emocje mówimy również, gdy potrafi w krótkim czasie i samodzielnie wyciszyć się i uspokoić, jeśli się zdenerwuje.
- umiejętność wspólnej zabawy we właściwy sposób (Guldberg, 2010)
Mowa tu o wspólnej, naprzemiennej zabawie, przebiegającej bez nasilonych konfliktów. Dziecko powinno używać zabawek i przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem, a także zabawa powinna być rozwojowo przybliżona do wieku dziecka. Zabawa powinna być też elastyczna, bez silnych schematów, a dziecko powinno godzić się na wprowadzanie do niej zmian zarówno przez inne dzieci, jak nauczycieli i terapeutów. Dziecko powinno potrafić zakończyć zabawę, posprzątać po sobie na polecenie i bez niego, a następnie spokojnie rozpocząć następną aktywność.
- brak zachowań trudnych (Yianni-Coudurier, 2008)
Zachowania trudne to m.in. agresja, autoagresja, napady złości/szału, niszczenie przedmiotów, a także nasilone schematyczne i sztywne zachowania, np. przeliczanie butów przed wyjściem, naleganie na podróżowanie zawsze tą samą drogą, czy zabawa zawsze na jeden sposób. Również nasilona nadruchliwość czy problemy z zasypianiem i ze snem bywają zaliczane do zachowań trudnych.
- uczenie się od rówieśników – skuteczne dopiero na wyższym poziomie umiejętności społecznych/ komunikacji (Gena, 2006).
Uczenie się od rówieśników, to m.in. obserwowanie jak zachowują się rówieśnicy i odpowiednie dopasowanie swojego zachowania, podążanie za grupą, stosowanie się do reguł obowiązujących w grupie – tych ustalonych przez nauczycieli i terapeutów, a także niepisanych reguł wewnątrzgrupowych, wypracowanych przez dzieci. Bardzo ważna jest tu odpowiednio rozwinięta umiejętność naśladowania.
Co 6 miesięcy, każde z dzieci z naszego Punktu Terapeutyczno-Przedszkolnego Magiczna Busola jest oceniane przez konsylium specjalistów również pod tym kątem. Dzięki temu – jeśli uznamy, że dziecko jest gotowe do integracji od września, pracę nad przygotowaniem go do przejścia możemy rozpocząć już w marcu.
Dla wielu rodziców wartością nadrzędną jest posłanie dziecka jak najszybciej do integracji, do dzieci zdrowych. Jest to naturalne pragnienie – pamiętajmy jednak, że dziecko powinno być w tym środowisku, gdzie dynamika jego rozwoju (postępy) w danym roku przedszkolnym będą największe.
Rogers i Dawson (2010) podają listę typowych umiejętności potrzebnych do przetrwania w przedszkolu integracyjnym lub masowym. Są to m.in. umiejętności społeczne i komunikacyjne, takie jak: czekanie na swoją kolej, spokojne siedzenie, proszenie o pomoc, współpraca z innymi dziećmi, wykonywanie poleceń nauczyciela, słuchanie czytanki, dzielenie się swoimi przemyśleniami i doświadczeniami, komentowanie, zabawa swobodna z rówieśnikami, umiejętność zakończenia zabawy swobodnej, uczestniczenie w zabawach grupowych, samodzielność w toalecie, podczas ubierania się, dbanie o swoją własność, a także umiejętności rozwojowe z zakresu motoryki małej i dużej oraz rozwoju poznawczego.
U wszystkich dzieci będących pod opieką w SOTIS badamy poziom tych umiejętności poprzes skrupulatną obserwację, wystandaryzowane testy, jak również nasze własne narzędzia. Dzięki temu możemy precyzyjnie określić, czy dziecko już wyrównało najważniejsze opóźnienia względem rówieśników i jest gotowe do integracji – czyli w praktyce poradzenia sobie w znacząco trudniejszym dla siebie środowisku. Gotowe do integracji dziecko bardziej skorzysta i szybciej będzie się uczyło w przedszkolu integracyjnym niż specjalistycznej placówce terapeutycznej.
Wszystkie powyższe umiejętności dziecko z autyzmem powinno opanować zanim pójdzie do przedszkola integracyjnego - aby je opanować i przećwiczyć potrzebne mu jest specjalistyczne i intensywne wsparcie i terapia, której celem jest zmniejszenie różnicy rozwojowej dziecka z autyzmem względem jego rówieśników bez autyzmu.
3. Wskazówki Zespołu Naukowo-Badawczego i Terapeutycznego SOTIS
- zawsze proś zespół terapeutyczny o informacje uzasadniające dlaczego Twoje dziecko jest gotowe lub nie do pójścia do integracji (sugerujemy wykorzystanie wiedzy z powyższego artykułu), oraz poproś o precyzyjną argumentację – „dlaczego przedszkole integracyjne, a nie terapeutyczne“. Nie kończ rozmowy na ogólnikach, nawet tych, które są miłe dla ucha.
- Zadaj sobie pytanie – co to znaczy, że Twoje dziecko poradzi sobie w przedszkolu integracyjnym?
- Absolutnie nie zakładaj również, że Twoje dziecko nigdy nie będzie gotowe do integracji. Z naszych doświadczeń wynika, że bardzo, bardzo wiele dzieci udaje się skutecznie wprowadzić do przedszkoli i szkół integracyjnych. Prosimy też o zaufanie – nasza wiedza kliniczna, doświadczenie i systematyczna obserwacja pozwala na zaplanowanie przejścia do integracji w najlepszym dla dziecka momencie.
- Jeśli Twoje dziecko rozpoczęło od zbyt wczesnej próby w przedszkolu integracyjnym, nie oznacza to, że nie będzie mogło znowu do niego trafić po intensywnej terapii w przedszkolu terapeutycznym.
- Jeśli Twoje dziecko ma 3 lata i zdiagnozowany autyzm, a psycholog zaleca tylko kilka godzin terapii tygodniowo (niestety ta sytuacja ma często w Polsce miejsce), to najprawdopodobniej Twoje dziecko uczy się nowych umiejętności, lecz ze względu na nieharmonijny rozwój Twojego dziecka, przepaść między nim a typowo rozwijającymi się dziećmi nie zmniejsza się, a powiększa (aby dziecko z autyzmem doganiało zdrowych rówieśników, konieczna jest najczęściej terapia w wymiarze ok 25h/tydz). Posyłając je od razu do przedszkola integracyjnego, nigdy nie dowiesz się, o ile szybciej mogłoby się uczyć w miejscu, gdzie prowadzona jest intensywna i specjalistyczna terapia.
- Pamiętaj że rozwój Twojego dziecka powinien ocenić psycholog specjalizujący się w terapii dzieci z autyzmem.
- Współpracuj z Ośrodkami, które w sposób odpowiedzialny wprowadzają dziecko do przedszkola integracyjnego! (Obecnie współpracujemy z dwoma przedszkolami integracyjnymi – właśnie po to, aby w mądry sposób wprowadzać do nich odpowiednio przygotowane dzieci*)
* Już niedługo znajdziecie Państwo na naszej stronie internetowej listę współpracujących z nami placówek integracyjnych
Informujemy, że jako pierwszy ośrodek w Polsce przeprowadzamy również badanie gotowości dziecka z autyzmem do uczęszczania do placówki integracyjnej. Szczegółowe informacje w Placówkach.
